โรคสมองเสื่อม

• โรคสมองเสื่อม คือภาวะที่การทำงานของสมองถดถอย ทำให้มีปัญหาในด้านความคิด ความจำ การสื่อสาร การเคลื่อนไหว การควบคุมอารมณ์ จนส่งผลกระทบต่อการใช้ชีวิตประจำวัน
• ผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมจะมีอาการหลงลืม จำสิ่งที่เพิ่งเกิดไม่ได้ พูดหรือถามเรื่องเดิมซ้ำๆ นึกคำพูดไม่ออก พูดจาไม่รู้เรื่อง หลงทิศทาง มีปัญหาในการตัดสินใจหรือการแก้ปัญหา ทำสิ่งที่เคยถนัดไม่ได้ อารมณ์แปรปรวน หงุดหงิดง่าย ซึมเศร้า จนสุดท้ายจะไม่สามารถช่วยเหลือตัวเองได้
• โรคสมองเสื่อมเกิดได้จากหลายสาเหตุ แต่ที่พบบ่อยที่สุดคือโรคอัลไซเมอร์ รองลงมาคือโรคหลอดเลือดสมอง ยิ่งอายุมากขึ้น ความเสี่ยงของโรคสมองเสื่อมก็จะสูงขึ้นด้วย
• โรคสมองเสื่อมบางชนิดรักษาได้ แต่บางชนิดก็ทำได้เพียงให้ยาเพื่อบรรเทาอาการ ควบคู่ไปกับการดูแลผู้ป่วยด้วยความเข้าใจ

อาการหลงลืมสามารถเกิดขึ้นได้กับทุกคน โดยเฉพาะเมื่ออายุมากขึ้น ประสิทธิภาพการทำงานของสมองย่อมถดถอยไปตามวัย แต่หากอาการหลงลืมเกิดขึ้นบ่อยครั้ง หรือส่งผลกระทบต่อชีวิตประจำวัน อาจเป็นสัญญาณของ “โรคสมองเสื่อม” ที่เกิดจากความผิดปกติในการทำงานของสมอง

มาดูว่าโรคสมองเสื่อมอาการเป็นอย่างไร สาเหตุของโรคสมองเสื่อมเกิดจากอะไรได้บ้าง รวมถึงวิธีรักษาและวิธีป้องกัน เพื่อเตรียมรับมือได้อย่างทันท่วงที

โรคสมองเสื่อม คืออะไร

โรคสมองเสื่อม เป็นกลุ่มอาการที่เกิดจากความผิดปกติของสมอง ทำให้ความสามารถในการจดจำ การรับรู้ การคิด การตัดสินใจบกพร่อง จนส่งผลกระทบต่อการดำเนินชีวิตของผู้ป่วย

ส่วนใหญ่โรคสมองเสื่อมมักพบในผู้สูงอายุ แต่ก็มีโอกาสพบในวัยทำงานได้เช่นกัน จากสถิติพบว่า ในปี 2565 ประเทศไทยมีผู้สูงอายุที่ป่วยเป็นโรคสมองเสื่อมสูงถึง 770,000 คน หรือคิดเป็นประมาณ 6% ของผู้สูงอายุทั้งประเทศ โดยมีจำนวนเพิ่มขึ้นเฉลี่ยปีละประมาณ 100,000 คน และคาดการณ์ว่าในอีก 20 ปีข้างหน้า ประเทศไทยจะมีผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมเพิ่มขึ้นถึง 3 เท่า

อาการของโรคสมองเสื่อมแบ่งได้เป็นกี่ระยะ?

ความรุนแรงของโรคสมองเสื่อมแบ่งตามอาการได้เป็น 4 ระยะ ดังนี้

• ระยะที่ 1ผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมจะเริ่มสูญเสียความทรงจำระยะสั้น มีปัญหาในการจดจำ เช่น ลืมของที่วางไว้ สับสนเรื่องวัน เวลา สถานที่ ถามคำถามเดิมซ้ำๆ ความสนใจต่อสิ่งรอบข้างน้อยลง และอาจมีการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์ เช่น หงุดหงิดง่าย ซึมเศร้า วิตกกังวลมากขึ้น อย่างไรก็ตามในระยะนี้ผู้ป่วยจะยังสามารถดูแลตนเอง และใช้ชีวิตประจำวันได้ตามปกติ
• ระยะที่ 2ผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมในระยะนี้อาการจะรุนแรงขึ้นอย่างเห็นได้ชัด ความจำมีปัญหามากขึ้น จดจำเหตุการณ์ล่าสุดไม่ได้ ไม่สามารถตัดสินใจ หรือแก้ปัญหาในเรื่องง่ายๆ ใช้เวลามากขึ้นกับกิจวัตรที่ทำเป็นปกติ เช่น การติดกระดุม การคิดเลข การใช้อุปกรณ์ต่างๆ เดินไปมาอย่างไร้จุดหมาย แยกตัวจากสังคม และอาจมีอาการทางจิตเวช เช่น ประสาทหลอน หวาดระแวง ร่วมด้วย
• ระยะที่ 3ผู้ป่วยจะไม่สามารถดูแลตัวเองได้ ไม่สามารถจดจำเรื่องราวในอดีตหรือปัจจุบันได้เลย จำชื่อคนในครอบครัวไม่ได้ หรือหลงลืมแม้แต่ชื่อของตัวเอง การเคลื่อนไหวช้าลง มีปัญหาในการควบคุมการขับถ่าย
• ระยะที่ 4ในระยะสุดท้ายผู้ป่วยโรคสมองเสื่อมจะสูญเสียความสามารถในการช่วยเหลือตนเองเกือบทั้งหมด มักนอนเฉยๆ อยู่บนเตียง ไม่สามารถกินข้าวหรืออาบน้ำได้เอง มีปัญหาในการเคี้ยวและกลืน เสี่ยงต่อการเกิดภาวะแทรกซ้อนที่เป็นอันตรายถึงชีวิต ต้องมีผู้ดูแลอย่างใกล้ชิดตลอดเวลา

สาเหตุของโรคสมองเสื่อมเกิดจากอะไร

สาเหตุของโรคสมองเสื่อมเกิดได้จากหลายปัจจัย ดังนี้

• โรคอัลไซเมอร์เป็นสาเหตุของโรคสมองเสื่อมที่พบได้บ่อยที่สุด ประมาณ 60 - 70% เกิดจากความผิดปกติของเซลล์สมอง อันเนื่องมาจากการสะสมของโปรตีนบางชนิด ส่งผลให้เซลล์สมองบางส่วนตาย และสารสื่อประสาทที่เกี่ยวข้องกับการจดจำลดลง ปัจจุบันยังไม่วิธีรักษาโรคสมองเสื่อมจากอัลไซเมอร์ให้หาย แต่สามารถบรรเทาอาการให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นได้
• โรคหลอดเลือดสมองมักพบในผู้ป่วยที่เป็นโรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูง ไขมันในเลือดสูง ซึ่งเสี่ยงต่อการเกิดเส้นหลอดในสมองตีบ แตก อุดตัน ทำให้เซลล์สมองได้รับความเสียหาย
• โรคสมองเสื่อมจากการติดเชื้อเกิดได้ทั้งจากเชื้อไวรัส และแบคทีเรีย เช่น โรคเยื่อหุ้มสมองอักเสบ โรคเอดส์ โรคซิฟิลิส
• โรคสมองเสื่อมจากการขาดวิตามินโดยเฉพาะวิตามินบี 12 และโฟเลต มักพบในผู้ที่ทานมังสวิรัติ และผู้ที่ทานอาหารน้อยจนร่างกายได้รับสารอาหารไม่เพียงพอ หรือมีปัญหาในการดูดซึม
• ภาวะพร่องฮอร์โมนไทรอยด์ (Hypothyroidism)เนื่องจากต่อมไทรอยด์ไม่สามารถผลิตฮอร์โมนไทรอยด์ได้เพียงพอกับความต้องการของร่างกาย
• ภาวะโพรงสมองคั่งน้ำ (Hydrocephalus) หรือเนื้องอกสมองทำให้เนื้อสมองถูกกดทับจนเป็นโรคสมองเสื่อม
• การรับประทานยาบางชนิดเช่น ยานอนหลับ ยากล่อมประสาท ยากลุ่ม Anticholinergics

ปัจจัยเสี่ยงที่ทำให้เกิดโรคสมองเสื่อม

ปัจจัยเสี่ยงที่มีผลต่อการเกิดโรคสมองเสื่อม มีดังนี้

• อายุผู้ที่มีอายุ 50 ปี มีโอกาสเป็นโรคสมองเสื่อมประมาณ 25% เมื่ออายุ 60 ปี ความเสี่ยงจะเพิ่มขึ้นเป็น 50% และในช่วงอายุ 80-84 ปี โอกาสเกิดโรคสมองเสื่อมสูงถึงประมาณ 89%
• พันธุกรรมหากมีประวัติคนในครอบครัวเป็นโรคสมองเสื่อม จะมีความเสี่ยงในการเป็นโรคนี้มากกว่า
• โรคประจำตัวเช่น โรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูง โรคตับ โรคไต หรือมีภาวะหยุดหายใจขณะหลับ
• พฤติกรรมการใช้ชีวิตเช่น ชอบสูบบุหรี่ หรือดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล์เป็นประจำ
• การบาดเจ็บที่ศีรษะซ้ำๆเช่น ในผู้ที่เป็นนักมวย นักฟุตบอล
• อุบัติเหตุทำให้เกิดการกระทบกระเทือนทางสมอง
• การได้รับสารพิษเช่น มลภาวะทางอากาศ สารเสพติด
• การรับประทานอาหารโดยเฉพาะผู้ที่กินมังสวิรัติเป็นเวลานาน
• ขาดปฏิสัมพันธ์กับคนรอบข้างผู้สูงอายุที่อยู่คนเดียว ไม่ค่อยเข้าสังคม มีแนวโน้มที่จะเป็นโรคสมองเสื่อมมากกว่า

ขั้นตอนการวินิจฉัยโรคสมองเสื่อม

แพทย์จะประเมินหาสาเหตุ และแยกโรคที่อาจมีอาการคล้ายกัน เพื่อกำหนดแนวทางการรักษาที่เหมาะสม โดยกระบวนการตรวจวินิจฉัยโรคสมองเสื่อมจะประกอบไปด้วยขั้นตอนต่างๆ ดังนี้

• ตรวจร่างกาย และซักประวัติอย่างละเอียดประเมินอาการ และความเสี่ยงต่างๆ เช่น ประวัติการเจ็บป่วยของคนในครอบครัว โรคประจำตัว การใช้ยา ทดสอบความสามารถในด้านความจำ
• ตรวจเลือดเพื่อประเมินสุขภาพโดยรวมของผู้ป่วย เช่น ระดับน้ำตาล ไขมัน การทำงานของตับ ไต ต่อมไทรอยด์ การติดเชื้อ ฯลฯ ที่อาจเป็นสาเหตุของโรคสมองเสื่อม
• ตรวจสแกนสมองด้วยเครื่องสนามแม่เหล็ก (MRI Brain Dementia Protocal)ดูความผิดปกติของสมอง เพื่อระบุสาเหตุของโรคสมองเสื่อม เช่น ความเสียหายของสมองส่วนฮิปโปแคมปัสในผู้โรคอัลไซเมอร์ การตีบตันของหลอดเลือด รวมถึงประเมินระดับความรุนแรง เพื่อวางแผนการรักษา และติดตามอาการ
• การเจาะน้ำไขสันหลังใช้ในการวิเคราะห์ระดับโปรตีนที่ผิดปกติซึ่งเป็นสาเหตุของโรคอัลไซเมอร์ หรือใช้ในการตรวจวินิจฉัยผู้ป่วยที่สงสัยว่ามีการติดเชื้อในสมอง

วิธีการรักษาโรคสมองเสื่อม

วิธีรักษาโรคสมองเสื่อมจะพิจารณาจากสาเหตุ ระยะของอาการ รวมถึงปัจจัยอื่นๆ เช่น พฤติกรรมและอารมณ์ของผู้ป่วย ความสะดวกของผู้ดูแล โดยสามารถแบ่งได้เป็น 2 รูปแบบ คือ

การรักษาด้วยการใช้ยา

วิธีรักษาโรคสมองเสื่อมด้วยยา ช่วยประคับประคองอาการในบางกรณี เช่น โรคสมองเสื่อมที่เกิดจากโรคอัลไซเมอร์ หรือจากโรคหลอดเลือดสมอง ยาจะช่วยบรรเทาอาการทางสมอง ทำให้ผู้ป่วยดูแลตนเองได้ดีขึ้น บางรายอาจได้รับยากลุ่มต้านเศร้าร่วมด้วย อย่างไรก็ตามการใช้ยาทุกชนิดจำเป็นต้องอยู่ภายใต้การดูแลของแพทย์ ไม่ควรซื้อมารับประทานเอง เนื่องจากอาจมีผลข้างเคียงตามมาได้

การรักษาด้วยการไม่ใช้ยา

วิธีรักษาโรคสมองเสื่อมแบบไม่ใช้ยาควรทำควบคู่กับการรักษาด้วยยา หรือใช้ในกรณีที่ผู้สูงอายุมีโรคประจำตัวบางอย่างทำให้ไม่สามารถใช้ยาได้ แพทย์จะวางแผนการรักษาร่วมกับผู้ดูแล โดยให้ความรู้เกี่ยวกับโรค และวิธีการรับมือกับอาการที่เกิดขึ้น เน้นไปที่การปรับพฤติกรรม เช่น กำหนดกิจวัตรประจำวันให้คงที่ ทั้งเรื่องการกิน ออกกำลังกาย อาบน้ำ และเข้านอน รวมถึงให้ผู้ป่วยกระตุ้นสมองผ่านกิจกรรมที่ช่วยฝึกความจำ และทักษะการเคลื่อนไหว เช่น เล่นเกม เล่นไพ่ ทำงานฝีมือ ศิลปะบำบัด สวดมนต์ รำไทเก๊ก

โรคสมองเสื่อมกับโรคอัลไซเมอร์ต่างกันหรือไม่?

โรคสมองเสื่อม เป็นคำที่ใช้เรียกกลุ่มอาการที่เกิดจากความเสื่อมของสมอง ซึ่งเกิดได้จากหลายสาเหตุ ส่วนโรคอัลไซเมอร์ คือโรคที่เกิดจากความการสะสมของโปรตีนเบตา - อะไมลอยด์ (Beta - amyloid) และทาว (Tau) รอบๆ เซลล์ประสาทที่มากผิดปกติ ทำให้เซลล์สมองเสียหาย ซึ่งเป็นหนึ่งในสาเหตุที่ทำให้เกิดโรคสมองเสื่อมได้จึงทำหลายคนเข้าใจผิดว่าเป็นโรคเดียวกัน

แนวทางการป้องกันโรคสมองเสื่อม

แม้การป้องกันโรคสมองเสื่อมจะยังไม่มีวิธีการที่แน่นอน แต่ก็มีหลายวิธีที่อาจช่วยลดความเสี่ยงได้ เช่น

• หมั่นออกกำลังกายเป็นประจำ โดยเฉพาะการออกกำลังกายแบบแอโรบิก เช่น วิ่ง ว่ายน้ำ เดินเร็ว ปั่นจักรยาน 150 นาทีต่อสัปดาห์
• ทำกิจกรรมที่ช่วยกระตุ้นสมอง เช่น เล่นเกมแก้ปริศนา คิดเลขโดยไม่ใช้เครื่องคิดเลข เปลี่ยนเส้นทางขับรถที่เคยใช้เป็นประจำ เรียนรู้ทักษะใหม่ๆ
• หมั่นเข้าสังคม ออกไปพบปะเพื่อนฝูง พูดคุยกับเพื่อน
• หลีกเลี่ยงการสูบบุหรี่ และดื่มแอลกอฮอล์
• รับประทานอาหารให้ครบ 5 หมู่ และมีความหลากหลาย เพื่อให้ร่างกายได้รับสารอาหารที่เพียงพอ
• ดูแลสุขภาพโดยรวม เช่น คุมน้ำหนักให้อยู่ในเกณฑ์พอดี รักษาระดับความดันโลหิต ไขมันในเลือด
• พักผ่อนให้เพียงพอ หากมีปัญหานอนกรน หรือมีภาวะหยุดหายใจขณะนอนหลับควรปรึกษาแพทย์
• ตรวจสุขภาพเป็นประจำทุกปี